مقدمه

 

 

قَالَ النَّبِيُّ ص النَّاسُ نِيَامٌ فَإِذَا مَاتُوا انْتَبَهُوا: مردم در خوابند هنگامي که مردند بيدار مي شوند (بحار الأنوار ،ج‏50 ،134. مجموعه ورام ،ج 1 ،ص 145)

 

 

عالم قبر آخرين منزل دنيا و اولين منزل آخرت است که هرگز از آن به سمت دنيا بازگشتي نيست. با آغاز

مرگ و ورود به قبر ،کار دينداري و تکاليف الهي به پايان مي رسد، شک و ترديد برطرف مي شود و ايمان به حقايق آخرت کامل مي شود اما اين ايمان ديگر هيچ سودي نخواهد داشت. ايمان زماني ارزشمند است که ايمان به غيب باشد وقتي همه چيز آشکار شد و انسان بدون اختيار، تسليم قدرت الهي شد، ايمان ديگر ارزشي ندارد. ديگر چيزي به اعمال صالح اضافه نمي شود؛  مگر آنکه خود، باقيات صالحات بجا گذاشته باشد يا اينکه بازماندگان چيزي برايش  بفرستند. گناهي نيز از گناهانش کم نمي شود؛ مگر آنکه اثر اعمال صالح خودش در دنيا هنوز باقي باشد و بتواند کفاره گناهي را تحمل کند يا آنکه کسي برايش استغفار و طلب بخشش نمايد. بنابراين عالم قبر همواره با عذاب حسرت عجين است. حسرت باور نکردن و ايمان نياوردن. حسرت فرصت هاي از دست رفته . حسرت اعمال به ريا آلوده شده و …

 

 

 

 

شب اول قبر

 

 

اللَّهُمَّ إِنِّي أَعُوذُ بِكَ مِنْ عَذَابِ الْقَبْرِ وَ مِنْ ضِيقِ الْقَبْرِ وَ مِنْ ضَغْطَةِ الْقَبْر. (مكارم الأخلاق،قسمتي از دعاي هر صبح وشام از امام صادق  ص 279) خداوندا از عذاب قبر و تنگى و فشار قبر بتو پناه ميبرم .

 

 

به محض ورود ميت به قبر ، شب اول قبر آغاز مي شود .که ممکن است تحمل همان سختي هاي اوليه ، جهت آشنايي با جهان آخرت ، پذيرفتن حقايق هولناکي چون حساب و کتاب ،نکير و منکر ،برزخ و قيامت و… باشد.لذا سخت ترين شبي است که ميت تجربه مي کند و گريزي از آن نيست اما چون به شدت متاثر از اعمال و نيات افراد است ،مي توان کيفيت آن را به دست خود تغيير داد و از وحشت و فشار آن کاست و بزرگاني چون ائمه معصومين را به فريادرسي طلبيد. لذا هر چند شب اول قبر حتي براي مومن هم سخت است اما با وجود فرشته هاي الهي و اعمال نيک خود مومن و حضرات معصومين ، مي تواند براي مومن بسيار آسانتر و بلکه غير قابل مقايسه با شب اول قبر کافر و فاسق باشد.

 

 

 

 

نکير و منکر

 

 

سوالات نکير و منکر از مهمترين حوادث شب اول قبرند. بنابر رواياتي که در حد تواترند ، اين دو فرشته( که هيبت زيادي داشته و موجب رعب ميت مي شوند) ماموران خداوند براي بررسي اعتقادات شخص تازه ‌در گذشته هستند. در برخي روايات از اين دو فرشته به «دو نگهبان قبر» تعبير شده است. نکير و منکر در شب اول قبر وارد مي شوند. يکي در جانب راست و ديگري در جانب چپ متوفي قرار مي گيرد و شروع به پرسيدن سوالاتي از او مي کنند

 

 

اين سوالات راجع به اعتقادات مهم، همچون خدايت کيست. پيامبر و امامت کيست. و جوانيت را در  چه راهي صرف کردي مي باشد. قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ: «إِنَّ الْعَبْدَ  إِذَا دَخَلَ حُفْرَتَهُ يَأْتِيهِ مَلَكَانِ:اَحَدُهُمَا مُنْكَرٌ وَ الْآخَرُ نَكِيرٌ، فَأَوَّلُ مَا يَسْأَلَانِهِ عَنْ رَبِّهِ وَ عَنْ نَبِيِّهِ وَ عَنْ وَلِيِّهِ، فَإِنْ أَجَابَ نَجَا، وَ إِنْ تَحَيَّرَ عَذَّبَاه»،(كشف المحجة لثمرة المهجة، ص: 273) رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله و سلّم فرموده است: همانا بنده هنگامى كه داخل قبر خود شود دو ملك نزد او حاضر شوند (يكى منكر و ديگرى نكير است) و اول چيزى كه از وى سؤال كنند (از پروردگار، و پيغمبر، و امام او سؤال نمايند) پس اگر جواب دهد نجات يافته است، و اگر متحير بماند و جواب نگويد عذابش نمايند

 

 

پيغمبر- صلّى اللّه عليه و آله و سلّم- سؤال كردند، فرمود: نماز از واجبات دين است …شفيع نزد ملك الموت، و مونس قبر و فرش زير پهلو است. جواب نكير و منكر است

 

 

از امام صادق(عليه السلام) نقل است که:  چون در قبر خود داخل شود دو فرشته قبر (نكير و منكر) نزد او آيند در حالى كه موهاى خود را به زمين مي كشند و با پاهاى خود زمين را مي شكافند، صداى ايشان مانند صداى سخت رعد و چشمهايشان مانند برق خيره‏كننده چشم است و به او مي گويند: كيست پروردگار تو و چيست دين تو و كيست پيغمبر تو؟ مي گويد: خدا پروردگار من و اسلام دين من و محمد (ص) پيغمبر من است، پس به او مي گويند خداوند تو را در آنچه كه دوست مي دارى و به آن راضى و خشنودى ،ثابت و استوار گرداند. (طرائف الحكم يا اندرزهاى ممتازترجمه ‏ج‏2،152

 

 

 

فرشته

 

 

نيز در خبرست آن شب كه مرده را در گور نهاده باشند منكر و نكير عليهما السّلام مى‏آيند بر روى سياه و چشمهاى أزرق ، و به دندان پيشين زمين مي درند، و همچون رعد مي غرّند، و از هر دو چشمانشان آتش مي جهد، اگر مرده مؤمن و طاعتكار بود عقل و هوشش بجاى بماند و به جواب و حجّت ، ايشان را دفع كند و قبر وى باغي گردد از باغ‏هاى بهشت، و اگر کافر و فاسق باشد در ماند و  قبرش گودالى گردد از گودالهاي‏هاى دوزخ. (شهاب الأخبار با ترجمه،متن،80 ،الباب الاول‏

 

 

تعابيري همچون « شرّ نکير و منکر » يا « هول نکير و منکر » که در روايات آمده است، به دليل ترس و اضطرابي است که با ديدن اين دو فرشته، به سراغ ميت مي‌آيد؛ از اين رو خواندن سوره ملک، براي خلاصي از ترس و وحشت پس از مرگ سفارش شده است؛ در برخي دعاها نيز خلاصي از اين مرحله دشوار طلب شده است

 

 

همچنين به نزديکان ميت سفارش شده است که پس از خاکسپاري، ميت را تنها نگذارند و با تلقين به او، در پاسخ دادن به سئوالات نکير و منکر ياري‌اش کنند). اصول کافي،‌ باب المسأله في القبر  2/ 634 و 3/201

 

 

البته در برخي روايات نقل است که سوال قبر مخصوص همه نيست بلکه فقط از کساني که داراي ايمان محض يا کفر محض هستندسوال مي شود  و حساب و کتاب بقيه موکول به روز قيامت است

 

 

لَا يُسْأَلُ فِي الْقَبْرِ إِلَّا مَنْ مَحَضَ الْإِيمَانَ مَحْضاً أَوْ مَحَضَ الْكُفْرَ مَحْضاً وَ الْآخَرُونَ يُلْهَوْنَ عَنْهُم (الكافي، ج‏3، 235

 

 

در قبر سوال نمي شود مگر از کساني که ايمان خالص يا کفر خالص دارند و از افراد ديگر صرف نظر مي شود

 

 

اين روايت به صورتهاي ديگر نيز از ائمه معصومين نقل شده است. ابوبکر حضرمي مي گويد از امام صادق(عليه السلام) پرسيدم: من المسئولون في قبورهم: از چه کساني در قبرهايشان سوال مي شود فرمود: از کساني که ايمان خالص يا کفر خالص دارند. (فروع کافي ،ج2،ص 237

 

 

به دليل تناقضي که اين روايات با دسته اي ديگر از روايات مربوط به عموميت سوال نکير و منکر دارند، بعضي از علما معتقدند که سوالهاي خاص(بررسي دقيق اعمال) مربوط به مومن محض و کافر محض است و از ديگران فقط راجع به کليات سوال مي شود و از جزئيات در قبر پرسيده نمي شوند.(عالم برزخ در چند قدمي ما: محمد محمدي اشتهاردي، ص109

 

 

شايد به دليل همين حساب و کتاب است که برخي روز قيامت بي حساب و معطلي وارد بهشت يا جهنم مي شوند اما بقيه بايد اعمالشان به دقت مورد محاسبه قرار گيرد

 

 

براي نجات از عذاب نکير و منکر و آسان شدن پاسخ گويي برخي از اعمال معرفي شده اند اعمالي که بيشتر مورد تاکيد قرار گرفته اند عبارتند از

 

 

 

 

نماز

 

 

ضمرة بن حبيب گويد راجع به نماز از پيغمبر- صلّى اللّه عليه و آله و سلّم- سؤال كردند، فرمود: نماز از واجبات دين است …شفيع نزد ملك الموت، و مونس قبر و فرش زير پهلو است. جواب نكير و منكر است.(نصحايح ،369، نماز بيست و نه خاصيت دارد …

 

 

 

 

نماز شب

 

 

و امام صادق عليه السّلام از پدرانش از پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله و سلم نقل كردند كه: نماز شب باعث خشنودى خدا و دوستى فرشتگان مى‏گردد و… جواب منكر و نكير و مونس و زائر او در قبر مى‏گردد.

 

 

 

روزه ماه شعبان

 

 

هر كس نُه روز از ماه شعبان را روزه بگيرد منكر و نكير به هنگام سؤال، با وى مهربان و با عطوفت خواهند بود.( ثواب الاعمال وعقاب الاعمال ،شيخ صدوق ،ص82

 

 

 

 

دوستي وپيروي از حضرت علي عليه السلام

 

 

هر كس على را دوست بدارد خداوند … ترس منكر و نكير را از او دور مى‏گرداند و قبرش را روشن مى‏ سازد و چهره‏اش را نورانى مى‏ نمايد. (الإيمان و الكفر بحار الانوار،ج‏1،254